“Д.Цахилгаан Говь-Алтай аймгийн Хєхморьт сумын уул, ус, говь чандмалсан тоонотод хvй дарж, эршил, алслал, уярал гурваар єєрийгєє гурмаслан эрчилсэн монгол эр хvн билээ. Тэрбээр Алтайн уудам уулс шигээ аниргvй хvглийж, Хvйсийн говийн хаяа холхид хvсэл хулжааж, Дєргєн нуур лугаа гvндээ бодлогоширч байх шиг харагддаг. Хvн нутаг хоёр биедээ уусан шингэж шvтэн барилдахуйн тэнгэрлиг хувь энэ ажгуу” хэмээн тvvний тухай Ардын уран зохиолч Д.Пvрэвдорж гуай бичсэн байдаг. Алтайн ян сарьдаг уулсын салхийг залгилж, Хvйсийн говийн хаяа хязгааргvй их талд хараа бэлчээж єссєн энэ эрхэм Монгол Улсын Элчин сайдын “Алтан гэрэгэ” євєрлєн Бээжин хотноо дєрєє мулталж байсныг уншигч олон маань андахгvй.Элчин сайд байсан хvн алийг тэр гэхэв. Гэвч тэрбээр оюуны єргєн цар хvрээ, урлаг, утга зохиол, дуу хєгжим, утгын их сvмд гоо зvйн нарийн мэдрэмж, сэрэл сэрэхvйн агаараараа долгио vvсгэн орж ирсэн нь єнєєгийн єндєрлєгт хvрэх нэгэн томоохон алхам болсон гэдэгтэй маргах хvн гарахгvй болов уу.
Ингээд “Би Монгол хvн” булангийнхаа шинэ оны анхны зочноор Монгол Улсын Онц бєгєєд Бvрэн эрхт Элчин, шинжлэх ухааны доктор Дагвын Цахилгаан гуайг урилаа.
-”Би монгол хvн” булангийн маань шинэ оны анхны зочноор уригдаж байна. Та монгол хvн болж тєрснєєрєє цаг vргэлж бахархдаг болов уу. Гэхдээ тодорхой цаг vеvдэд бvр илvvтэй омогшдог байх?
-Тийм ээ. Монгол хvн гэдгээрээ цаг vргэлж бахархана. Мєн бvр илvvтэй омогших тодорхой vеvд гэж байлгvй яахав. Гадаадын улс орнуудад дипломат ажил хийгээд явж байхдаа тусгаар тогтносон Монгол Улсын иргэн шvv гэдгээрээ бахархдаг байсан. Би хэрвээ Монголын иргэн биш байсан бол гадаадын орнууд намайг тийм элгэмсэг дотноор хvндэтгэн хvлээж авахгvй байсан. Гарцаагvй vнэн гэж байдаг бол энэ юм.
-Монгол хvний давтагдашгvй чанар, сэтгэлгээний онцлогийн талаар юу хэлэх вэ?
-Єнєєгийн єндєрлєгт хvрэхдээ миний бие бvхий л улс vндэстэн орны зан араншин, тэсвэр хатуужилт оюуны чадавхи зэргийг хараад байгаль цаг уур, газар нутагтай нь холбож vздэг. Монголчууд Алтай, хангайнхаа ян сарьдаг оргилууд, говь хээрийн уудам тал нутагт тєрж єссєн. Байгаль дэлхий заримдаа их хатуу, заримдаа их єгєємєр. Монгол хvний давтагдашгvй чанар гэвэл нэгдvгээрт, ямар ч орчинд дасан зохицох чадварыг хэлнэ. Хэтэрхий халуун, хэтэрхий хvйтэн. Ямар ч нєхцєлд ялгаагvй.
Сая манай нэг иргэн Антрактид тив явлаа гэж дуулдаж байна. Мєн биеийн эрvvл мэнд сайн байгаа гэх мэдээ эхнээсээ ирж байна. Тэнд чинь нэг л болгоомжгvй амьсгаа авахад уушиг нь хєлддєг хамгийн аюултай газар. Тийм газар монгол хvн ажрахгvй дасна. Би vvнд бvрэн итгэлтэй байна.
Хоёрдугаарт, монгол хvний давтагдашгvй нэг зvйл удмын сан буюу ген. Энэхvv генийн сандаа тvшиглээд аливаад маш тvргэн сэтгэдэг. Оюуны єндєр чадвар бий болчихсон.
-Гадаад их явж, манайхны хэлдгээр “Юм vзэж, нvд тайлсан” хvний хувьд монгол хvний оюуны чадавхи єндєр юм аа гэдгийг баттай хэлэх байх. Тийм vv?
-Эрх биш нэг гадарлахтайгаа бололгvй яахав. Олон улс орны хvмvvстэй харилцаж, бvтээл зохиолийг нь vзэж суухдаа Монголынхоо урган гарч ирж байгаа залуу vеийнхээ оюуны єндєр чадавхиар бахархдаг. Дэлхий нийтээрээ даяаршиж байгаа энэ vед монгол хvн єєрийн оюун ухаанаар л бvхнийг ялан дийлж гарч ирэх хэрэгтэй.
-Эр зориг мєн хэрэгтэй биз дээ?
-Хvлгийн нуруун дээр сэлмээр байлдаж явах vед л монгол хvнд эр зориг гээч хэрэгтэй байсан. Гэхдээ оюунаа дайчлан тэмцэхэд хувь хvнийг, тодруулж хэлбэл монгол хvнийг хурцлах нэг зvйл болд эр зориг юм. Эр зориг гэдэг угтаа сэлэм эргvvлээд дайтахын нэр биш шvv.
-Нэг хэсэг манайхан даяаршил гэж их ярих болсон. Харин сvvлийн vед энэ яриа жаахан намжаа юу даа.
-Даяаршлын тухайд нам гvм чимээгvй байж яагаад ч болохгvй. Даяаршиж байгаа дэлхийн vйл явцыг бид яагаад ч эргvvлж чадахгvй. XIII зуунд хvлэг мориороо дэлхийн дайдыг эзэлж явсан Монгол єнєєдєр цаг vеийн хєгжлєє дагаад унаа машин, бараг онгоц гээч зvйл хоцрогдож байна. Компьютер, техник мэдээллийн агуу эрин цаг vед бид бvхэн амьдарч байгаа. Орчлон хорвоо ертєнц дээр санаанд ормооргvй, хvний уураг тархинд багтамгvй зvйлс их болдог болжээ. Их мєрєн цєнгєє тvрж байгаа мэт даяаршил биднийг хумхиад алга болж байна.
-Бид яалт ч vгvй л даяаршилд орох нь ээ?
-Орохгvй гээд хаачих юм. Дэлхийн улс vндэстний дэргэд бид дэндvv жижиг шvv дээ. Хоёр сая гаруйхан хvн амтай. Ийм цєєхєн хvн амтай улс vндэстэнд ямар аюул нvvрлэдэг вэ гэхээр vндэсний бичиг, соёл, єв уламжлалаа алдах. Энэхvv євєє хамгаалж чадаж гэмээнэ бид Монголоороо vлдэнэ. Тvvнээс Монголоороо vлдэнэ гээд том дээл хэлхэгнvvлээд байж болохгvй.
-Монгол хvн монголоороо ярьж, сэтгэж, бодож чадахаа больсон гэх яриа бий. Энэ тал дээр таны бодол?
-Янз бvрийн яриа гарч л байна. Манайхан монгол ухаан гэж их ярих болж. Би хувьдаа монгол уламжлал, тvvх ёс заншил гэж байхаас монгол ухаан гэж юу байхав гэж боддог. Хоёр хєлтэй, хохимой толгойтой дэлхий бvх хvмvvс бvгд л ухаантай биз дээ. Харин оюун ухааны чадамжийн хувьд єєр.
-Оюуны чадамж гэж vндэснийхээ сэтгэлгээг хэлж байна уу?
-Тийм ээ. Сvvлийн vед нийгэмд барууны хэв маяг ноёлох боллоо. Бид баруунжих хэрэгтэй. Зvvнжих ч хэрэгтэй. Гэхдээ єєрийн тєв шугамаас л хазайж болохгvй.
-”Би Монголоороо гоёдог” хэмээн яриад, дуулаад л байгаа. Энэ ойлголт танд яаж буудаг бол?
-Би олныхоо нэгэн ижил санаа бодолтой явдаг. Хэдий нэртэй дипломатч, доктор байгаад Монголын харьяат биш байсан бол намайг хэн ч ойшоохгvй. Тиймээс монгол сэтгэлгээ, хувь хvний бодь гал чанараа vр хvvхэд, ойр дотны шавь нар, намайг хvндэтгэдэг бvхий л хvмvvстээ халдаахсан гэж боддог.
-Та Алтайн хєх харцуулын нэг. Тэгэхлээр нутаг усныхаа тухай ярихгvй юу?
-Манай нутгийг говь Алтай гээд яг оноод хэлчихсэн. Ч.Лодойдамба, Л.Тvдэв, М.Цэдэндорж гээд Алтай нутгаас минь Монголын утга зохиолын оргилууд, улсдаа олон гайхалтай эрдэмтэд тєрсєн. Тиймээс Алтай нутаг оюуны эх орон. Гэхдээ оюунлиг, онцгой их хvмvvс тэнд байгаад байна гэж би бодохгvй байгаа юм. Ерєєсєє л нутаг усны нєлєє. Хязгааргvй уудамс говь талаа дагаад сэтгэл нь уужим, ян сарьдаг уулсаа хараад их тэмvvлэлтэй болдог байх. Энэ хоёрын харьцаан дээр аваад vзэхэд яах аргагvй уянгалаг хvмvvс тєрєх.
-Та чинь Хєхморьт сумынх. Таны тєрсєн нутаг Алтайд нь багтаж байна уу, говьд нь багтаж байна уу?
-Морьтын цэнхэр уул маань Их Монгол элсний урд, Хvйсийн говийн ардхан байдаг. Говийн нэгэн уул. Миний бие нэгэнтээ “Ажнай хvлгийн тахилгатай Морьтын цэнхэр уул минь. Арван хайрханы дундаа асарлаад л цэнхэрлээд л байна уу даа” гэж бичиж байв. Дарви, Сутай, Жаргалант, Харуул гээд тойрсон арван хайрханы дунд ганцаараа торойгоод л байж байдаг. Говь талдаа болохоор алсаас цэнхэрлэж харагдана.
-Та тvрvvнд ижий ааваа єнгєрсний дараа Морьтын ууландаа очиж золгож байлаа гэж хэлж байсан?
-Ижий аав минь миний дэргэд байхгvй ч гэсэн Морьтын цэнхэр уул ижий аавыг минь орлоно. “Аав ээжийн минь адил намайг ачилсаар л явна уу даа” гэж хэлээд Бээжин рvv Элчин сайдаар нутгаасаа мордож байлаа даа. Тэр ахуй цагаа эргэн санахад сэтгэлийн нандин утас доргин чичирхийлж байна шvv.
Тэрбээр ижий аав, ус нутгийнхаа тухай яриад сэтгэл нь ихэд уярч догдлон “Огт оргvйн толь” номноосоо “Хєєрхий муу аав минь Хvйсийн говьдоо усчин байсан даа” хэмээн уншихад хоёр нvдэнд нь нулимс цийлэлзээд ирсэнсэн. Энэхэн агшинд 60 хол гарч цєлх эрийн сэтгэл хэдийнэ Алтайгаа зорьж, Морьтын цэнхэр ууландаа сєгдєж мєргєн, ижий ааваа нутаглуулсан уудам говийнхоо хаяа алсарсан хєх тэнгэрийн дор салхи залгилан зогсож буйг нь би мэдэрч байлаа. Ус нутгаа санана гэдэг яаж ч болдоггvй билээ.
-Хvмvvний орчлонд ирээд хамгийн анх мэдэрсэн зvйл тань юу вэ?
-Хязгааргvй орон зайг л мэдэрсэн дээ. Намайг ухаан орох vед манайх Хvйсийн говийн ардхан байлаа. Хvйсийн говийг хvvхдийн нvдээр байтугай том хvний нvдээр харахад нvд алдам. Тэнгэрийн савслагад Сутай уулын минь мєнгєн орой цавцайж харагдана. Хойшоо харахаар хязгааргvй алсрах Их Монгол элс нvvгэлтэнэ. Ийм л сайхан нутагт жижигхэн чулуу шиг, хоргол шиг амьтан єсєж дээ.
-Ижий ааваа нутаглуулсны дараа Алтайдаа, говьдоо, Морьтын уулсдаа очих мэдээж хэцvv байх?
-Хvйсийн говьд холын холд гэнэт цагаан шороо босно. Энэ нь хуй vvсч байгаа хэрэг. Тэгээд єнєє хуй маань салхины аясыг дагана. Хуй томроод л байна. Хуй томроод байхаар ээжийн маань зовиур томроод байх шиг санагдаад эвгvй болдог байлаа. Тэр их эрчилсэн салхины аясаар ээж маань тэнгэр рvv явах нь гэж боддог байв. Тэгээд л хєдєєний ёс жаягаар ижий ааваа нутаглуулсан. Алтайн их уулсын нємєр нєєлєг ижийг аавын минь мєнхийн дэр хєнжил нь болсон юм. Хvний амьдрал гэдэг ирж буцдаг л хорвоо. Ус нутагтаа л шингэнэ шvv дээ.
-Та “Дэлхийн монголчуудын чуулган”-ыг єєрийн орондоо зохион байгуулж байсан санагдана?
-2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор Монгол Улсын Ерєнхийлєгчийн ивээл дор хийсэн. Дэлхийн монголчуудын чуулган гэж олон улсын тєрийн бус байгууллага. Энэ чуулганы хvрээнд єнгєрсєн оны есдvгээр сард элэг нэгт Халимагт очиж Монгол туургатны соёлын єдрийг зохион байгуулсан. Жангарын баярыг хийлээ. Мєн энэ vеэр монгол хэлтэн улс орны тууль хайлаачдын олон улсын уулзалт хийлээ. Эх тvvхээ бариад vзвэл монголчууд дэлхийн єнцєг булан бvрт тарсан. “Хятад хvний толгой дээр наран vл жаргамой” гэсэн дорно дахины vг байдаг. Би дотроо “Монгол хvний толгой дээр нар жаргадаггvй” гэж боддог.
-Монгол хэлтний соёлын єдрийг Халимагт хийсний учир гэвэл?
-Хуучин ЗХУ-ын vед Халимаг бол захын нэг жижигхэн сууриан байсан. Одоо маш сайхан хєгжиж дорны нvvр царайтай болжээ. Энэ нь юvв гэсэн vг вэ гэвэл Халимагийн ард тvмэн маань монгол ахуй соёл, тvvх, єв уламжлалаа хадгалахыг эрмэлзэж байна.
-Халимагууд дорнын нvvр царай болж эхэлж байна гэж та хэллээ. Vvнийгээ жаахан тодруулвал?
-Баруун монголчууд шvv дээ. Тэд ойрдууд гэсэн нэрийн дор торгууд, чонос, дєрвєд гээд олон vндэстэн ястанд хуваагдаж байна. Хэл соёлоо хадгалж vлдээх эрмэлзэл дvvрэн байна. Баяд аялгуугаар ярих юм. Бичиг нь манай хуучин монгол бичиг шиг хэрнээ тод монгол бичиг юм билээ.
Норовын Гантулга
Дугаар 001/674/
Мэдээллийн эх сурвалж: Өнөөдөрийн Монгол сонин
No comments:
Post a Comment