Энд би улс vндэстний аюулгvй байдлын vндсэн тулгуур болсон тvvхт нутаг усныхаа нэгээхэн хэсгийн байдлыг товч дурдахыг хvссэн юм. Монголын нууц товчоо / МНТ /-г айл єрх бvр єргєє гэрийнхээ хойморт залж, сvслэн дээдэлж байхыг Н.Багабанди Ерєнхийлєгч байх vедээ нийт ард иргэддээ зарлигдан зєвлєж, эрдэмтэн зохиолчид МНТ -гоо алтан vсгээр бvтээлээ. Ерєнхийлєгч Н.Энхбаярын санаачлагаар их эзэн Чингис хааныхаа дvрийг улсынхаа тєрийн тєв талбайд залан байрлуулж ёслол хvндэтгэл vзvvлдэг сайхан уламжлал тогтож байна. Чухам энэ цаг vед МНТ-ны єлгий нутаг-Хэрлэний хєдєє арлын домогт нутгийн цєм хэсэгт 4000 гаруй удаа гvний єрємдлєг зоон, тэсэлж дэлбэлж байх юм. Энэ байдал нь тийм ч алсын хараатай бодлого биш нь хэнд ч ойлгомжтой мэт бодогдоно.
Зvйрлэвээс ёстой л “Алтыг нь аваад, авдрыг нь гээх”-ийн vлгэрийг монголчууд єєрсдийн биеэр vлгэрлэн vзvvлж байгаа дvр зураг ажиглагдана. Миний бодлоор бол МНТ-г 1240 онд бичиж дуусгасан газар нутгаас нь, эзэн Чингисийг 1189 онд Хамаг Монголын хаан ширээнд заларсан тvvхт уул уснаас нь салган ойлгохын аргагvй билээ. Одоогоос найман зууны тэртээ Монгол туургатны тvvх соёл, нутаг орноо хамгаалан, эзэнт гvрнээ хvчирхэгийн манлайд хvргэсэн эрэлхэг баатруудын тvvхэн тэмцэл энэхvv домогт нутгаас эхлэн єрнєж дэлхийн талыг эзэлж байсныг МНТ болон тvvхийн бусад ном зохиолуудад тодорхой єгvvлсэн байдаг бєгєєд эдгээр тэмцлийн ул мєр нь энэхvv домогт нутагт шингэн мєнхєрсєн нь бас тvvхийн vнэн биз ээ. Энэхvv тvvхэн нутгаа зєвхєн газрын тосны хайгуул хийлгэх нэрээр хэт туйлшран харийнхны хайхрамжгvй сэтгэлээр тээрэмдvvлэхээр АМГТХЭГ-аас гаргасан шийдвэр нь нутгийн ард олны дургvйцлийг тєрvvлснээр Дэлгэрхаан сумын иргэд, Хєдєє арал хєдєлгєєнийхєн болон нутаг усаа хайрлан хамгаалах сэтгэлтэй УИХ-ын гишvvн Б. Бат -Эрдэнэ нарын зэрэг хvмvvсийг тэмцэхэд хvргэсэн юм. Чухам юу бодож, юуны тєлєє тэмцсэнийг нь товч боловч тодруулъя гэсэн юм.
Нэгдvгээрт, МНТ-г бичиж туурвисан Долоон болдог, Шилхэнцэг /Шилийн цэг/, Хэрлэн мєрєн, Сэнгvр горхи,Саарь хээр, Харилт /Замагт/ нуур зэрэг уул ус, газар нутаг нь єнє эртний нэрээ єдгєє ч хэвээр хадгалан, буурал тvvхийн гэрч болон оршсоор байгаа Хєдєє арлынхаа энэхvv домогт газар шороог євєг дээдсээс євлvvлсэн тvvхэн нутгийн хувьд тахин шvтэж, vеэс vе дамжин амьдарч ирсэн. Хоёрдугаарт, Тэмvжинг Хамаг Монголын хаанд єргємжлєгдєн Чингис хаан хэмээх болсноос хойш хааны vр, ач нар болох Єгєдэй, Мєнх, Есєнтємєр нар их ор сууж хаан ширээ залгамжлан, тэдний vр сад он удаан жилээр оршин амьдарч байсан Хєдєє арлаа их хаадын нутаг хэмээн дээдлэн биширч явдаг. Гуравдугаарт, хамаг Монголын анхны нийслэл байсан “Аураг” их ордны туурийг Монгол туургатны анхны гал голомт хэмээн шvтэж идээнийхээ дээжийг єргєн дээдэлдэг. Дєрєвдvгээрт, Монголын эзэнт гvрний их хуралдайнуудын ихэнх нь Хэрлэний хєдєє аралд чуулж тvvхэн шийдвэрvvдээ гаргаж байсан. Мєн дотоод, гадаадад явуулсан олон дайны гарал буцлыг энэхvv тvvхэн нутагт хийсэн байдгийн зарим vйл явдлууд нь газар нутгийнхаа байршлаар нутгийн хvмvvсийн нvдэнд харагдах мэт дvрслэгдэн, хоногшсон байдаг.
Тухайлбал, Хар талын vзvvрийн тулалдаанд Мэргэдийн Тогта бэхийг дийлээд аймаг олныг дагуулан авав, Жvрхэний Сачи бэхи, Тайчу нарыг Далтын ам гэдэг газарт хєєн барьж хэлсэнд нь хvргэв гэх зэргийг дурдаж болно. Тавдугаарт, нутгийн ардуудын дунд тухайн газар нутаг, уул усны нэрээр олон vе дамжин яригдаж ирсэн домог, тvvхийн дурсамж єчнєєн. Эзэн Чингисийг хаан ширээнд залахдаа анхлан тахисан 13 хvрээний тахилгат Дэлгэрхаан уул, Чингисийн цэргийн догшин хар тугийг хяр оройд нь сvлжиж хийсэн Дашбалбар хайрхан, Гvнбvрд нуурын дэргэдэх адууны мєрийг зориуд гаргасан чулуу, Чингисийн хvйг дарсан чулуу гэгддэг “Цоож хад “ зэргийг эрдэмтэн мэргэд судлан vзээсэй гэх сэтгэлийн vvднээс нутгийн ардууд Хэрлэнгийн хєдєє арлаа “уншаагvй ном, судлаагvй шашдир” гэж ой ухаандаа хvндэтгэн явдаг юм. Тэгээд ч “ Гурван мєрний эхэнд хэнийг ч бvv нутаглуул “ гэсэн эзэн Чингисийн зарлигийн сав газарт хамрагдах нутаг гэж ойлгож явдаг билээ. Эдгээр нь зєвхєн газрын хєрсєн дээрх уул усны талаарх тvvхэн дурсамж бєгєєд харин газрын хєрсєн дор ихэс, дээдсийн онгоноос эхлэн тvvх, археологийн ямар vнэт олдвор байгааг таахын аргагvй.
МНТ бол Монголын тvvхийн хосгvй баримт, уран зохиолын анхны дээж, монголчуудын аж амьдрал зан заншлын нэвтэрхий толь бичиг тєдийгvй дэлхийн хvн тєрєлхтний соёл иргэншлийн тvvхэнд хvндтэй байр эзэлдэг суут бvтээл юм. Тийм ч учраас ЮНЕСКО-гийн шийдвэрээр 1990 онд 750 жилийн ойг нь дэлхий нийтээр тэмдэглэн єнгєрvvлж, бичиж туурвисан тєрєлх нутагт нь гэрэлт хєшєєг нь босгоод тєр, засгийн тэргvvнvvдээс эхлэн олон монголчууд бид хvндэтгэл vзvvлэн баярлан тойрч, бишрэн мєргєж байхдаа тvvхэн газар шороогоо хайрлан хамгаалахыг билэгшээж байснаас бус тvvхийн дурсгалт газар нутгаа тєнхvvлж ухуулах тухай тєсєєлєє ч vгvй биз ээ. Мєн энэхvv тvvхэн нутагт хаан ширээнд залран дэлхийн талыг захирч, олон зvйл ажлын эхлэл суурийг буй болгосон богд эзэн Чингис хааныг дэлхий нийтээр хvлээн зєвшєєрч мянганы суут алдартнаар тодруулсныг мэдэхгvй хvн байхгvй. Зєвхєн vvнээс vзэхэд л монголчууд бид тvvх соёл, євєг дээдсийнхээ тvvхэн гавъяат уламжлал, євлvvлж vлдээсэн домогт нутаг орноороо дэлхий дахинд бахархан гайхуулах аугаа их єв сангийн эзэд гэдэггэй хэн ч маргашгvй билээ. Чухамхvv ийм л тvvхийн дурсгалт газар нутаг, тvvх соёлоо хадгалан хамгаалж, ирээдvй хойч vедээ унаган тєрхєєр нь євлvvлэн vлдээхийн тєлєє тэмцсэн хэрэг.
Тэгээд ч аливаа улс vндэстний тvvх соёлын єв,тєрєл зvйл нь хvн тєрєлхтний нийтлэг єв байдаг гэсэн утгаараа тvvхийн дурсгалт газар нутгаа гадны элдэв нєлєєллєєс хайрлан хамгаалах vvрэг тєр засгийн бодлогын амин сvнс тєдийгvй монгол хvн бvрийн нэр тєрийн хэрэг байх ёстой биз ээ. Энэ vvднээс vзвэл АМГТХЭГ-ч холбогдох хууль дvрмийн заалт, байгууллагынхаа vндсэн vvргийн ёсоор бол улсынхаа тvvхэн газар нутаг, тvvх соёлоо хамгаалах vvрэгтэй, бас эрхтэй ч биз. Гэвч энэ vvднээс хандсангvй. Харин ч “Нялга 16” хэмээн нэрлэсэн талбайд Канадын “Шейман ресурсис” компаниар газрын тосны хайгуул хийлгэх зєвшєєрлийг Yндэсний аюулгvй байдлын зєвлєл болон Засгийн газраар гаргуулахдаа энэ талбайд Хэрлэний хєдєє арлын домогт нутаг хамрагдаж байгаа юм шvv гэдгийг тєр, засгийн удирдлагуудад огтхон ч танилцуулаагvйгээр барахгvй харин ч ашигт малтмалын нэршил гэх “Нялга-16” гэсэн ерєнхий нэрээр халхавчлан нууж шийдвэр гаргуулсанд асуудлын гол нь оршиж байна. Манай оронд газрын тосны хайгуул хийх боломжтой нєєц бvхий газар 26 орчим байдаг бол Монголын тvvхэнд бичигдсэн Хэрлэний хєдєє арал ганцхан л байдаг юм.
Тэгээд ч тvvхт нутагт хайгуулын ажлыг хамгийн тvрvvнд яаравчлан эхлvvлэхдээ нутгийн зарим эрх мэдэлтнvvдэд мєнгє тараасан гэдэг яриа гарсан байдаг. Хэрвээ энэ хайгуулын ажил ёс журмаараа явагдаж байсан юм бол хэний, юуны эрх ашгийн тєлєє ямар зориулалтаар хаанаас гаргасан мєнгє юм бэ гэдэг асуулт аяндаа гарна. Сvvлийн жилvvдэд мєнгєєр цохиж тvрээ барьсан ажлууд богино хугацаанд эрчимтэй хийгддэг нь нууц биш болсон. Тийм ч учраас байгаль орчны нарийвчилсан vнэлгээ, эрдэмтэн мэргэдийн санал дvгнэлтийг ч гаргуулалгvйгээр техникийн хvчээр тvрээ барин домогт нутагт халдаж байгаль орчин, ард иргэдэд ихээхэн хохирол учруулсан байдаг. Ингэснээрээ “Шеймен ресурсис” компани Гадаадын хєрєнгє оруулалтын тухай хуулийн “Монгол улсын ард тvмний тvvх, ёс заншлыг хvндэтгэн vзнэ” гэсэн заалтыг бvдvvлгээр зєрчсєн байдаг. Хэрлэний хєдєє арал бол Монголын тvvхийн давтагдашгvй дурсгалт нутаг. Ганцхан зvйлийг дурдахад 1227 онд эзэн Чингисийн алтан шарилыг энэ нутагт авчирснаас хойш чухам хаана онголсныг нь єнєєг хvртэл тогтоож чадаагvй л байгаа шvv дээ. Гэтэл энэ компани дээр дурдсан єрємдлєгийг МНТ-г бичиж дуусгасан домогт Долоон болдог уулын євєр, Хэрлэнгийн захын Булшитын хєвєє хэмээх /дээдсийн онгон орших/ газраас Чингис хаан Жvрхэн нартай хєєцєлдєн явсан тvvхэн нутгийн 20-иод км газарт vргэлжлvvлэн хийсэн байдаг.
Тиймээс чухам тvvхийн ямар vнэт, дахин давтагдашгvй дурсгалт зvйлсийнхээ зvрх, тархин дээрээс єрємдvvлж тэслvvлсэн буюу яг дээрээс нь єрєм зоолгоход тулаад байгаагаа одоо ч, цаашдаа ч мэдэхгvй алмайран харж суусаар байгаад тєр, засгийн нэгдсэн шийдвэр гэдэг буруу ойлголтоор тvvхийн дурсгалт зvйлсээ устгуулчих болж байна уу? Хэрвээ энэ хайгуулын ажлыг цаашид vргэлжлvvлэн хийлгэвэл тvvхт Саарь хээр, Их хайлантайн ихсийн онгоны газар, Чингис хаан мэргэдvvдтэй хvч тулан байлдсан Хар талын vзvvрийн дурсгалт газрыг хvртэл 80 гаруй км газар нийтдээ 12000 гаруй удаа /Хєдєє арал хєдєлгєєний гаргасан тооцоогоор/ єрємдлєг, тэсэлгээ хийх гэнэ. Хэрлэний хєдєє арлаас газрын тос илрэх эсэх нь тодорхойгvй бєгєєд илэрлээ ч хэмжээнээсээ vл хамааран МНТ-ны оршихуйн баталгаа болсон, дэлхийн хvн тєрєлхтний євд бvртгэгдвэл зохих энэхvv нутгийн тvvхэн ач холбогдлыг тэргvvн зэрэгт авч vзэх нь зvйд нийцэх биз ээ. Энд нэг зvйлийг онцлон дурдмаар байна. Орон нутгийн аймаг, сум, багийн удирдлага болон ард тvмнийхээ санал, хvсэлтийг огтхон ч харгалзахгvйгээр монгол нутгийнхаа талаас илvv хувийг дээрээс захиргаадан лицензээр тарааж гадаад, дотоодын баячуудад эзэмшvvлэн тєнхvvлсээр байх нь Монголын тєрийн бодлогод хэр нийцдэг асуудал вэ? Yvний улмаас ард тvмнийхээ хэдэн зуун жилээр шvтэн биширч, vе дамжин нутаглаж ирсэн уугуул нутаг, ус, бэлчээрийг ухуулан, хордуулж ширгээлгэн хvн, мал амьдрах боломжгvйд хvрч, иргэдээ сэтгэл санааны гvн хямралд оруулах болсон нь Монгол Улсын vндэсний аюулгvй байдалд нєлєєлєхvйц хvчин зvйл биш гэж vv? Yvний дотроос Монголын тvvх, дурсгалын цєм нутаг - Хэрлэний хєдєє аралд хайгуул хийх нэрийдлээр халдах санаархал гаргах болсныг алив нэгэн улсын далд бодлогын шууд илрэл, газрын дотоод, гадаад наймааны хуйвалдааны уршиг гэж би ойлгодог. Учир нь, 2006-2007 онд Хятадын 100 хувийн хєрєнгє оруулалттай “Монгол-гуанюань “ компани нvvрс, жоншны хайгуул хийхийн тулд /нєєцтэй эсэхийг нь ч тодруулаагvй байхдаа/ Дэлгэрхаан суманд 86.0 сая тєгрєгийн хєрєнгє оруулалт хийхээ амлаж, сумын Засаг даргад нь жип машин єгсєн байдаг.
Гэтэл газрын тосны хайгуулд ч бас л мєнгє дагалдсаныг дээр дурдсан билээ. Эдгээр байдал нь тvvхт нутгийг ямар ч хамаагvй vнээр эзэмшилдээ авч МНТ-г нутаггvй болгох далд санааны ил оролдлого гэж vзэхээс єєр аргагvйд хvргэж байна. Авлига, хээл хахуулийн нэлээд хэсэг нь Монгол орныхоо газар нутгийг лицензээр тарааж худалдахад vйлчилж байгааг энэ мэт наад захын жишээ баталж байна бус уу. Энгийн зvйл мэт санагдах нэгэн жишээг дурдъя. Хэдэн жилийн ємнє Америкийн “СОКО” компани Дорнодын Тамсаг булгаас газрын тос илрvvлснээ Хятадын “Петрочайна Дачин Тамсаг” компанид зарж урд хєршийн мэдэлд шилжvvлчихээд л явчихсан. Ер нь тив алгассан Америк, Канад зэрэг улсаас манай оронд ирж, газрын тосны багахан хэмжээний олборлолт хийдэггvй бололтой. Гэтэл Тамсаг булгийг там болгожээ гэх мэдээлэл ч гарч байх шиг. Yvний жишээ Хэрлэний хєдєє аралд давтагдахгvй гэхийн баталгаа байхгvй. Дээр дурдсанчлан аймаг болгонд шахам урд хєршийнхєн газар эзэмших хvрээгээ єргєжvvлсээр л байгаа сураг сонсогдох юм. Тэгвэл урд хєршийнхєн манай улсын газар нутгийн талаар ямар бодлого баримталдаг билээ дээ. Дэлгэрхаанчууд улсын хэмжээний газрын тосны хайгуулын ажлыг огтхон ч эсэргvvцээгvй бєгєєд дээр дурдсан 20 гаруй газрын нэг болох “Нялга-16” хэмээх 16839 км2 талбайгаас зєвхєн тvvхт Хєдєє арлын нутагт хамрагдах 3000 орчим км2 нутгийг л чєлєєлvvлэхийг хvссэн юм. Энэ тухайн хvсэлтээ С.Дамдинсvрэн тэргvvнтэй Хєдєє арал хєдєлгєєнєєс YАБЗ болон засгийн газарт хvргvvлсэн боловч одоог хvртэл хариу нь гараагvй ч тєр, засагтаа итгэн хvлээсээр байна.
Энд ард тvмний эрvvл мэндэд асар их ач тус бvхий Аварга тосонгийн уудаг, ордог рашаан, шавар эмчилгээний талаар болон улсдаа алдартай Хэрлэнбаян-Улааны отрын нєєц нутаг, тэдгээрийн стретагийн ач холбогдол, газрын гvний єрємдлєгєєс рашаанд vзvvлэх хор нєлєє, бэлчээр талхдалт зэргийг бичээгvй бєгєєд эдгээр асуудлын талаар эрдэмтэн мэргэд санал бодлоо илэрхийлэх биз ээ. Гагцхvv Чингисийн Монгол тєр байгуулагдах болон тvvнээс ємнєх vеийн тvvх дурсгал, соёлын vнэт євийг тэр vеийн нэр, байршлаараа єчнєєн зуун жил хэвээр нь хадгалан, тvvхийн хуудаснаа мєнхєрч Монголын ард тvмний зvрх, сэтгэлийн гvнд хоногшсон тvvхэн газар шороо, уул, мєрнєє эртний тєрхєєр нь хадгалан байж МНТ-тойгоо, эзэн Чингистэйгээ цуг цогцоор нь алдаршуулаасай гэсэндээ vvнийг бичиж байна. Энэ нь тєрийн тэргvvнvvдийн бодсончлон тєрт ёсоо дээдлэн хvндэтгэж, євєг дээдсийнхээ баатарлаг уламжлалаар ирээдvй vеэ хvмvvжvvлэхэд ихээхэн тустай байх нь дамжиггvй. Хєдєє арлыг тусгай хамгаалалтад авахуулах тухай Дэлгэрхаан сумын ИТХ-ын саналыг аймгийн ИТХ-аар хэлэлцэн шийдвэрлэсэн боловч холбогдох материалыг БОЯ-нд ирvvлэхгvй байгаагийн учрыг Хэнтий аймгийн ИТХ-аас асууя. Нэгэнт хурлаараа хэлэл¬цэж батлагдсан асуудлыг дарагдуулах нь хэнд, ямар ашигтай вэ гэдгээ тунгаан vзэж, холбогдох материалыг БОАЖЯ-ны Тусгай хамгаалалтын газарт ойрын vед явуулж єгєхийг хvсч байна. Сvvлийн vед газар нутгаа хайрлан хамгаалах тухай ард олны санал, санаачлага нэлээд гарах болсон нь нэн сайшаалтай. Тухайлбал Улаанбаатар хотынхон Чингэлтэй уулаасаа эхлээд дєрвєн уулаа улсын хамгаалалтад авахуулах хєдєлгєєн єрнvvлж, Говь-алтай аймгийнхан “Сутай “ хайрханаа тєрийн тахилгатай болгож байгаа зэрэг нь нэн сайшаалтай санагддаг. Чингэлтэй уулыг гахай эзэнтэй гэдэг бол “Сутай “ хайрханд эрт vед зэрлэг vхэр олноороо амьдарч байсны сvvг хvмvvс саадаг байснаас уг хайрханы нэр нь “ сvvтэй “ гэсэн vгнээс гаралтай гэдэг домогтой юм гэнэ.
Тэгвэл гахай, vхрийн тухай домог ч биш дэлхийн аль ч єнцєгт нэрийг нь сонсмогц толгой дохин хvлээн зєвшєєрдєг суут эзэн Чингис хааны 27 насандаа хаан ширээнд заларсан Дэлгэрхаан хайрханаа хvрээлэн оршдог МНТ-ны єлгий нутаг-тvvхт Хэрлэнгийн хєдєє арлаа тєрийн тусгай хамгаалалтад хамруулж, Нууц товчоогоо нутагтай нь алдаршуулахыг нутаг усныхнаа тєлєєлєн тєр, засгийн удирдлагуудаасаа хичээнгvйлэн хvсье. Монгол тєрийн бодлого холч мэргэн байх болтугай.
Хєдєє арлын уугуул иргэн Цэцэн зоригт боржигон овгийн Юмжирийн Пvрэвээ
Дугаар 205 /21179/
Мэдээллийн эх сурвалж:
No comments:
Post a Comment