Парадигм буюу тєсєєлєл

Хvн ба нийгмийн оюун сэтгэлгээний салбарт тухайн єгєгдсєн цаг vе болгоны ил далд ноёлсон тєсєєлєл, vзэл санаа, суртал номлол бодитой оршин байх жамтай. Vvнийг л парадигм гэнэ. Парадигм нь vе vе солигдож байх боловч нэгд; харьцангуй их тогтвортой, хоёрт; хуучин парадигм нэгэн цагт дээд тvвшинд дахин гарч ирэх диалектик vйлчилж байдаг. Энэ ойлголтын тухай илvv ихийг мэдэхийг хvсвэл Ч.Эрдэнэ гуайн “Их гурвалжин” гэдэг номыг уншихыг танд зєвлєж байна. Ухаант хvмvvн буюу Хомо Сапиенс тєрєлтєн бий болсон цагаас сэтгэлгээний бvтэц vvссэн бєгєєд энэ ертєнцийн загвар жишиг, хvмvvний оюун ухаанд зэрэгцэн орших болсон гэж ойлгож болно. Сэтгэлгээний бvтэц нь бvтцийн онолын хувьд хосмол шинжийг агуулж байх бєгєєд энэ нь vлгэр, домог зvйд тод туссан байх бєгєєд айдас мухардалтай зэрэгцэн, аз жаргалын мєрєєдєл, амар сайхандаа жаргажээ гэсэн ноёлсон тєсєєлєл давамгайлж байдаг нь заяаных юм.

Харин нийгмийн сэтгэлгээний бvтцэд байгалийн зvй тогтол тvvний бvтцийн хувьсал, хvмvvний танин мэдэхvйн нээлт, тухайн цаг vеийн ноёлсон тєсєєллийн хувьсал зэрэг нь нєлєєлж фазын хувьсалыг бий болгодог. Тухайн нийгмийн далд орших тєсєєлєл ноёлон, ил гарч ирэхийг хувьсгал гэж хэлж болно. 1911 оны эрх чєлєєний хєдєлгєєн, 1921 оны ардын хувьсгал, 1990 оны Ардчилсан хувьсгалууд нь тухайн нийгмийн далд ноёлсон тєсєєллvvдийн ялалтууд бєгєєд, харамсалтай нь тэр vеийн, єєрєєс нь илvv системийн парадигмуудад уусан орж байсан юм. Мэдээж нийгмийн сэтгэлгээний бvтэц нь, єєрийн зvй тогтолтой ба тэрхvv зvй тогтолыг дагаж гарч ирсэй ноёлсон зєв тєсєєлєл фазын тєвшинд хvрнэ. Ингэж зvй тогтолыг дагаж гарч ирсэн зєв тєсєєлєл буюу парадигм нь урт удаан оршин тогтнох магадлал єндєр юм. Хvн тєрєлхтний тvvхэнд дэлхий нийтийг хамарсан зєв тєсєєлєл буюу парадигм хоёр удаа ноёлсны нэг нь XIII зууны Монголын их эзэнт гvрний бодлого, даруй 300 гаруй жил, нєгєє нь 1709 онд АНУ ын тусгаар тогтнолоор, боолын нийгмийг халж, тэгш эрх, эрх чєлєє, ардчиллыг тунхагласан парадигм нь, дэлхий нийтийн vзэл баримтлал болон єнєєдрийг хvрч байвч, аль хэдийнэ мухардалд орчихоод байна.

Ташрамд та нарт сонирхуулахад Халимагийн гарамгай сэхээтэн хvний их эмч Эрэнжен Хар Даван “Сод жанжин Чингис хаан, тvvний vлдээсэн єв” хэмээх номондоо эртний Грекийн соёл бол мэдлэгийн соёл, тvvний эрхэм дээд эрмэлзэл нь цэцэн мэргэн хvн: Ромын соёл бол эрх зvйн соёл, дээд эрмэлзэл нь иргэн, баатар: Дундад зууны vеийн Христосын шашны соёлын дээд эрмэлзэл нь ариун гэгээн хутагт: Азийн оюуны соёл бол Буддын соёл, тvvний дээд эрмэлзэл. нь Бурханы хутгийг олох (нирваан,бодисатва) юм. Монголчуудын нvvдлийн соёл бол цэргийн соёл.эрхэм дээд эрмэлзэл нь Орчлонгийн хаант улс, монголчуудын хvрээ (монголсфера) Орчин vеийн єрнєдийн соёл бол материалист соёл, дээд эрмэлзэл нь капитал мєн гэж бvтцийн тухай єєрийн ойлголтыг 1929 онд бичиж байжээ. Бид тоо томшгvй олон бvтцийн дунд амьдардаг юм. Бидний тухай тэдний асуусан асуултад бид хариулах цаг нь болжээ. Манай он тооллын XII-XII зууны vед Монголчууд яагаад тийм хvчирхэг их гvрнийг байгуулж чадав? Чингис хаан зэрлэг зандалчин байв уу?

Эсвэл цэргийн жанжин, тєрийн том зvтгэлтэн, Монголчуудын vндэсний баатар байв уу? Чухам аль нь вэ? Чингис хаан тvvний залгамжлагчид зуун мянгатан морьт, цэрэгтэй хэр нь яагаад Номхон далайгаас Дорнод Европ хvртэл єргєн дэлгэр нутагт сууршиж байсан олон сая хvн амтай дэлхийн олон орныг тvрэн эзлэж чадав аа? Энэ мэтийн олой асуудалд гадаадынхан єєр єєрийнхєєрєє дvгнэлт єгч байна. Тэр vеийн монголчуудын нийгмийн байгуулалт нь XII зууны тєгсгєл, аян дайнаа эхлэхийн ємнє феодалын эртний vед байсан бєгєєд, vлэмж хэмжээгээр овог аймгийн шинжтэй, тvрэмгийлэх хандлага огт байгаагvй юм. Гэхдээ тэд цєєн тоотрй шоовдор хvмvvс байжээ. Ингэхлээр єєр юугаар тайлбарлах вэ? Угсаатны vvслээр vv? Л.Гумилевийн vзэж байгаагаар шим мандлын амьд биетийн эрчим хvч дэлбэрснээс бvдvvлэг малчин, ойн ангуучин хоёр овгийг зvрчид монгол гэсэн хvчирхэг хоёр угсаатан болгон хувиргаж, шинэ дээд угсаатан бий болгосон байна Зvрчид Хятадыг эзлэн авч, монголчууд тэр vеийн ертєнцийн тэн хагасыг эзлэн авчээ.

Ийм адил vзэгдэл нэг єргєрєгийн газар зvйн тєстэй нутагт ажиглагдаж байгаа нь vvнийг єдєєгч бол нийгмийн биш харин хvчит хар салхитай адил тєстэй байгалийн хvчин зvйл болохыг харуулж байна. Энэ бол тухайн хvмvvсийн хvсэл зоригоос ангид vзэгдэл юм. Vvнд угсаатны шалгуурыг хэрэглэх аргагvй гэжээ Энэ бол мухардал юм. Vйлдэл хийгдсэн нєхцєлд учир шалтгаан байх нь зайлшгvй бєгєєд энэхvv мухардлаас гарах зам байх ёстой. Цааш нь “Алтан орд ба тvvний уналт” номыг зохиогч Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский нар бичихдээ: “Татаруудыг соёл иргэншлийн эрс доод шатанд байсан зэрлэгvvд мэт тєсєєлєл бодит байдалд нийцэхгvй гэдгийг бид удаа дараа тэмдэглэсэн. Чингис хааны зохион байгуулах авъяас чадварын дvнд цэрэг феодалын тєрийг байгуулсан баримт нь монголчууд XII зууны эхэнд жинхэнэ зэрлэгvvд байсан тухай тєсєєллийг няцаах билээ” гэжээ.

Английн тvvхч Х.Ховорс Чингисс хааны тухай бичихдээ “Орчин vеийн тєрийн шинжийг бvрдvvлдэг шудрага ёс, хvлээцтэй хандлага сахилга бат, сайн vйл тэр vед Чингис хааны ордонд мєрдєгдєн хэрэгжиж байв”гэсэн байна. Манай нэрт эрдэмтэн Д.Майдар гуай гадаадынхан монголчууд биднээс -Та бvхэн єєрсдєє Чингис хааны тухай гоу гэж боддог вэ? Зарим роман бичсэн зохиолчдын саналаар байдаг уу? Эрдэмтдийн саналаар байдаг уу? Аль эсвэл Засгийн газрынхаа албан ёсны vзэл бодлыг баримталдаг уу? гэсэн энэ мэтийн асуудалд тодорхой хариу єгєх нь чухал болохыг онцлон тэмдэглэсэн байдаг. Нэгэнт бид бvтцийн тухай ярилцах болохоор зєвхєн Монгол гэж явцууралгvй тєв азийн нvvдэлчин ард тvмнvvдийг хамруулан ойлгох хэрэгтэй. болно. Энэтхэгийн тєрийн агуу их зvтгэлтэн Жавхарлал Неру “Ертєнцийн тvvхийг сєхєж vзвэл” номондоо єгvvлэхдээ” Аричууд, скифvvд, хvнну, арабчууд, монголчууд, туркууд, тэд цєм Азийн аль нэг нутгаас гарч нийт Ази Европоор тархан нутаглах болсон юм. Европ бол удтал Азийн колони мэт байсан бєгєєд одоогийн Европын олон ард тvмэн тэрхvv Азийн булаан эзлэгчдээс гаралтай юм” гэжээ.

Тухайн vеийн нийгмийн болон сэтгэлгээний бvтцийг vл анзааран, бvх бvтцийг хаос тєлєвт шилжvvлэн эмх цэгцтэйгээр эхнээс нь тайлбарлан ойлгуулах хэрэгтэй болж байна Бидний ойлголтоор эрс тэс уур амьсгалтай, жилийн дєрвєн улиралтай тєв азийн энэхvv нутагт амьдарч байсан хvмvvс нь байгалийн хvнд хэцvv бэрхшээлийг сєрєн, тэмцэн амьдарч ирсэн гэдэгч, угтаа энэ ойлголт буруу юм. Харин байгалийн бvтэц, тvvний зvй тогтлыг сайтар танин мэдсэнээр тэдний сэтгэлгээний бvтэц гадны ямар нэгэн нєлєєгvйгээр єєрийн зvй тогтлоороо тєлєвшин тогтсон юм. Эрvvл бутэц байна гэдэг бол тvvнд эрvvл зєв тєсєєлєл ил ба далд хэлбэрээр ноёлсон байх нь бvтцийн оно.йын хувьд гарцаагvй юм. Тvvний тусгал нь хvмvvсийн хєдєлмєрийн хуваарьт буусан байх бєгєєд монгодчуудын хувьд гурван настай хvvхдээс эхлэн хєдєлмєрийн хуваарьт орж, нvvдэл жингийн ая даахгvй болсон єтгєс буурлуудыг нугалам сvvлээр хахааж нєгчєєдєг байсан нь хэдий зэрлэг мэт санагдавч байгалийн болон нийгэм, сэтгэлгээний бvтэц нь vvнийг шаарддаг байсан юм.

Тархай бутархай овог аймгууд нь хэзээ ч байгалийн бvтцийг эвдэж байгаагvй нь нийтийн эрх ашгаас гадна тэдний амьжиргааны эх vvсвэр болсон мал сvрэг, ан амьтан, жигvvртэн шувуу, мєн байгалийн зvй тогтолыг хамгаалж байсан ба тиймдээ ч тэд хэзээ ч хамтын шийдвэр гаргаж байгаагvй бєгєєд зєвхєн хамгийн зєв шийдвэрийг гаргадаг байжээ. Байгалийн хувьслын vзэгдэл, тvvний бvтэц нь хvмvvст ямагт vнэн зєв мэдээлэл єгдєг ба тэдний амьдралын хэв маяг, нийгмийн бvтэц нь гарцаагvй vнэй зєв мэдээллийг шаарддаг учир хvмvvс болон нийгмийн сэтгэлгээний бvтцэд ноёлсон тєсєєлєл нь аливаа юмсын зvй тогтлыг эрхэмлэн, шударга, vнэн зєвд тулгуурласан нь тодорхой байна. Тєв Азийн нvvдэлчин улс тvмнvvдийн хувьд нийгмийн бvтцээс vл хамаарч, энэхvv тєсєєлєл нь уламжлагдан ирсэн бєгєєд одоо ч монголчууд бидний нийгмийн сэтгэлгээний бvтцэд оршин байгаа хэдий ч харамсалтай нь ноёлсон тєсєєлєл хараахан болж чадаагvй байна. Тухайн vеийн монголчуудын нийгмийн болон хvмvvсийн сэтгэлгээний ноёлсон тєсєєллийн тогтвортой оршин байсны vндэс нь зvй зохицлын болон танин мэдэхvйн єндєр мэдлэгээс гадна, мєнх тэнгэр шvтэх vзэл буюу бєєгийн шашин шvтдэг байсантай шууд холбоотой юм.

Бєєгийн шашин нь хаос тєлвийн шууд илэрхийлэл бєгєєд, сэтгэлгээний тэс єєр бvтэц учир энэхvv бvтцийг зєвхєн манай эрдэмтэн мэргэд л тайлж чадах юм. Олон зуун жилээр тогтвортой ноёлсон энэхvv зєв тєсєєлєл нь тухайн ард тvмний амьдралын хэв маяг, зан заншил, vлгэр домог, тvvх, соёл урлагт шингэсэн байдаг нь зvй ёс бєгєєд монголчууд бид энэ уламжлалаараа маш баялаг юм. 1206 онд эзэн Чингис хаан Их Монгол улсыг байгуулсан нь тархай бутархай овог аймгуудыг байлдан нэгтгэсэн дарангуйлагчийн ялалт бус тухайн vеийн Монголчуудын сэтгэлгээний бvтцэд ноёлсон шударга ёс,vнэн зєвд тулгуурласан тєсєєллийн ялалт байлаа. Ийнхvv далд ноёлсон тєсєєлєл маань “Их Засаг” хуульд vзэл санааны хувьд бvрэн тусгалаа олсноор ил болж фазын тєвшинд хvрлээ. Бvтцийн онолоор дан фаз оршин тогтнох vндэсгvй бєгєєд тvvний хосмол шинж нь зайлшгvй байх ёстой. Тэр нь урт цагаан хэрмийн урд орших Зvрчидийн Алтан улс юм. Чингис хаан, тvvний хєвгvvд, ач нар болон алтан ургийнхан энэхvv vзэл санааг дэлхий дахинд мэдрvvлэн таниулж чадсаныг. тэдний байгуулсан их гvрнvvдийн тvvх намтраас тод томруун харж болно.

Байгалийн хvнд бэрх нєхцєл, тvvний бvтэцтэй зохицон амьдарч байсан монголчуудыг харахад vнэхээр хагас зэрлэг мэт санагдавч, тэднийг зvй зохицлын болон танин мэдэхvйн єргєн мэдл.эг хvнлэг, шудрага ёс эзэмшсэнийг тэд яахан мэдэх билээ. Ийм л ард тvмний дундаас тодрон гарсан баатар эрсvvдийн нэгдэл нягтрал, тэдний дундаас зvй тогтлоороо гарсан шийдвэрvvд агуу их ялалтад хvргээд зогссонгvй єнє буурал тvvхтэй дэлхийн цээжинд мєнхрєн vлдэж чадсан юм. Иран дахь Монголын эзэнт улсын Аргун хаанаас Францын ван Людовикд илгээсэн захидалд: холбоотон болж миссирvvдийн эсрэг байлдахыг тулган шаардаад захидалын тєгсгєлд эс зєвшєєрвєл “Хэрхэхийг бид мэдэхгvй тэнгэр мэднэ” гэжээ.

Угтаа энэ нь бид хамтын шийдвэр гаргахгvй, хамгийн зєв шийдвэр гаргана гэсэн vг юм. Монголчуудын ялалтын бас нэг vндэс нь энэ юм. Таамаглал: 1162 онд Тэмvvжинг баруун гартаа шагайн чинээ нєж атгаж тєрсєн тухай, айдас аврал агуулсан мэдээ тал нутгаар цуурай мэт тархав. Энэ нь тохиолдолын болоод санамсаргvй vйлдэл огт биш бєгєєд хэн хэлсэн нь гол биш, хэлсэн байх нь чухал байжээ.. Зорилго нь тодорхой биш байвч Монголчуудын хувьд vлгэр амилж эхэлсэн юм. Харин одоо бол хэн хэлсэн нь сонин, миний бодлоор Хуагчин, Чирха хоёрын аль нэг нь байж таарна. Ганц vнэн гэвэл эхийн хэвлийд хvvхэд атгаад тєрчихєєр дэл сул, цус нєж байхгvй гэдгийг одоо ч нотлож болох юм.

Р.Энхтамир
Дугаар 162