Wednesday, October 8, 2008

Монгол хэлний аялагууд

Эрдэм Бичгин стандартийг бий болгохын тулд Монгол хэлний аялагуудыг судалж, ангилах нь нэн чухал. Монгол хэлни бүлэгт багтах хэлнүүдийг ангилсан үндсэн стандарт байхгүи гэж хэлж болно. Олон улсын хэл судлалын СИЛ байгууллагын Раемонд Гордон бүлгийг ерөнхийлэн баруун, зүүн гэж ангилжээ. Баруун бүлэгт Афганистанд маш цөөн тооны хүний ярих Монгол хэлийг оруулжээ. Монгол үгнүүдийг агуулах боловсрон Пэрс хэлний Дари аялга учир Хазара, Аймак хэлнүүдийг оруулаагүи байна. Зүүн бүлэгт Дагур, Монгур, Ойрад-Халх гэсэн байна.

БНХАУ-т байх Ту буюу Монгур, Канжиа, Бонан, Сант, Зүүн Чар Уйгур хэлүүдийг нэгтгэн Монгур гэжээ. Ойрад-Халх гэснээ дотор нь Халх-Буриад болон Ойрад-Халимаг-Дархад гэж салаалуулжээ, (2005).
Зарим ангилалд Ойрадийг Баруун Монгол, Буриадийг Хойт Монгол гээд Монгол хэлийг Өмнөд Монгол гэсэн байх нь илүү тохиромжтой нэрийдэл гэлтэй.
Практик сэтгэлгээг дагаад Монгол хэлийг түр орхы. Тэгвэл үндсэндээ 7 бүлэгт хандаж болно:

1. Халх
2. Өвөр Монгол
3. Барга-Буриад
ӨМӨЗО-и Хөлөнбуйр аймагт Барга, Бурайд; ОХУ-ин Буриад Улс, Агин Буриад, Уст-Ордин Бурайд; Монгол Улсин Сэлэнгэ, Хэнтий, Дорнод аймагт Буриад
4. Баруун Монгол бую Ойрад
БНХАУ-ин Хөх Нуурт Хошууд; Синжаанд Торгууд; ӨМӨЗО-и Алчаа аймагт Торгууд, Өөлд; ОХУ-ин Халимагт Торгууд, Дөрвөд, Дон Бузава
5. Монгур, Канжиа, Бонан, Сант, Зүүн Чар Уйгур
6. Дагур
7. Хамниган

Өвөр Монгол дахь Монгол хэлний аялагуудыг ангилсан олон оролдлогууд байдаг. Заримд нь Жирим, Жосту, Ордос гэх мэтээр ангилсан байх авч, ерөнхийдөө хэл судлал талаасаа бус, овог аймгийн хуваарилалт маягийн болдог. Өвөр Монголд Чулуун Хөхин Цахар аялга албан ёсны хэл гэж сонгогдсон боловч энэ хэл цар хүрээгээ төдий л өргөжүүлээгүй. Энэ тал дээр дорвитой бөгөөд тохиромжтой гэж хэлж болох судалгаануудын нэг нь Свантессин нарин судалгаа юм. Энд Халх болон Өвөр Монголын аялагуудыг нэгтгэн ангилжээ. Ингэхдээ Шилийнгол, Улаанцав, Сүнид аялгуудыг Халх хэмээжээ. Тэгэхээр Свантессин нарийн ангилалийг ерөнхийлвөл:

1. Хойт Халх (1,5 саы)
Тöв Халх, Баруун Халхин хойт хэсэг, Дархад (20,000), Хотгойд, Өмнөд Сэлэнгэ “Буриад” (20,000)
2. Өмнөд Халх (1,1 сая)
Баруун Халхин өмнөд хэсэг, Говин Халх, Зүүн Халх, Өмнөд Халх, Дариганга (40,000), Шилийн Гол (50,000), Улаанцав (30,000), Сүнид (40,000)
3. Өмнөд Монгол (350,000)
Цахар (100,000), Үзэмчин (75,000), Хэшигтэн (20,000), Ордос (130,000)
4. Найман (100,000)
5. Зüüн Монгол (2,1 саы)
Баарын (110,000), Архорчин (50,000), Их Минган, Онгинуд (80,000), Харчин (350,000), Түмэд, Хүрээ (80,000), Монголжин, Хорчин (1,1 сая), Горлос (35,000), Хэйлөнгжианг Дөрвөд (35,000), Жалайд (140,000), Жарууд (90,000)
6. Урад (40,000)


Өвөр-Монгол хэлнээс хөрвүүлэв.

No comments:

Post a Comment